Đây là một ví dụ dễ hiểu cho trạng thái "bình thường mới" của môi trường kinh doanh mà cả xã hội sẽ phải tập làm quen: từ mớ rau con cá cũng cần có hóa đơn và nộp thuế, theo Nghị định 70.
Đầu tiên phải khẳng định: điều này là rất tốt cho đất nước. Cũng như "đã uống rượu bia thì không lái xe", đã kinh doanh đương nhiên phải nộp thuế. Tuy nhiên, với việc truy thu thuế và truy xuất hóa đơn chứng từ, theo tôi, Nhà nước nên xem xét miễn hồi tố với các hộ kinh doanh nhỏ lẻ, đồng thời triển khai có lộ trình, tránh phản ứng tiêu cực như cách các tiểu thương đang đồng loạt ngừng kinh doanh như hiện nay.
Một đất nước đã có hàng chục năm dài mua bán không hóa đơn sẽ cần nhiều thời gian hơn nữa để làm quen với cách thức kinh doanh "văn minh, hiện đại, công bằng", nhằm nộp đúng và đủ thuế. Ngày đó chắc chắn phải tới.
Nhưng điều quan trọng hiện tại về chính sách thuế, mà tôi muốn nêu ra trong bài này là sự công bằng của pháp luật nhằm tránh tình trạng "bóp chỗ này, buông chỗ nọ", gây ra những bất bình đẳng trong kinh doanh, chẳng hạn, khiến doanh nhân Việt bị o ép, thiệt thòi trên sân nhà còn doanh nhân nước ngoài được hưởng lợi.
Theo tôi, ngành kinh doanh bán lẻ có thể chia ra làm ba khối và đều đang chịu ảnh hưởng lớn từ Nghị định 70.
Khối kinh doanh nhỏ theo hình thức bán hàng trực tiếp đang trải qua một năm "tam tai": thị phần tiếp tục bị thu hẹp bởi thương mại điện tử; phải bỏ thuế khoán, chuyển sang thuế kê khai; và cuối cùng là nguy cơ bị truy bắt hàng tồn kho - vốn rất khó hoặc không thể có hóa đơn đầu vào ở một số lĩnh vực.
Hệ lụy đang rất rõ ràng. Hàng loạt tiểu thương ở Hà Nội và TP HCM đã tạm ngừng kinh doanh - một biểu hiện của sự lúng túng, bối rối; hoặc cũng có thể là cách phản ứng nhẹ với những chính sách được triển khai đường đột, thiếu lộ trình.
Nhóm thứ hai, các nhà bán hàng online, cũng đang gặp những thách thức không nhỏ. Chi phí để bán được hàng (phí giao dịch cho sàn TMĐT, quảng cáo và khuyến mãi, lưu kho, vận chuyển...) đang ngày càng tăng và được dự đoán có thể lên 50% doanh thu bán hàng, chưa bao gồm các chi phí vận hành khác (trả lương, bảo hiểm, thuê văn phòng, nhà xưởng...). Hàng loạt sàn TMĐT đồng loạt điều chỉnh mức phí bán hàng, đặc biệt là từ khoảng tháng 2 và tháng 4/2025. TikTok Shop chẳng hạn, nâng mức phí hoa hồng từ 3% lên 4% đối với nhà bán hàng thường và lên đến 7,7% đối với gian hàng chính hãng (Shop Mall).
Hậu quả là họ sẽ phải đẩy giá bán lẻ lên gấp nhiều lần so với giá vốn để có lãi. Nay nếu bị hồi tố và thu thuế trên phần trăm doanh thu, thay vì phần trăm lợi nhuận, không ít "doanh nhân online" sẽ từ lãi thành lỗ sau khi nhận hóa đơn thuế.
Trong bối cảnh đó, tôi rầu rĩ nhận ra một thế lực mới nổi và âm thầm hưởng lợi, theo kiểu bất chiến tự nhiên thành - là các nhà bán hàng xuyên biên giới từ nước ngoài.
Theo ước tính, riêng sàn Shopee (chiếm 70% thị phần TMĐT) hiện có khoảng 31.500 nhà bán xuyên biên giới từ nước ngoài, bên cạnh hai sàn TMĐT nước ngoài khác (tổng cộng chiếm đến 99% thị phần).
Các sàn TMĐT nói trên đang tràn ngập hàng hoá giá rẻ bán lẻ trực tiếp từ nước ngoài (hầu hết là Trung Quốc) đến tận tay người tiêu dùng Việt Nam. Với hệ thống tổng kho sát biên giới hùng hậu và quy mô thị trường lớn gấp 15 lần Việt Nam, hàng hóa từ Trung Quốc đang rẻ hơn, đa dạng hơn và chuyển đến người dùng nhanh hơn cả hàng nội địa.
Vấn đề là khối bán hàng xuyên biên giới này, ngoài 10% thuế VAT (mới áp dụng gần đây) thì không phải chịu nhiều nghĩa vụ và trách nhiệm khác như nhà bán Việt Nam, cụ thể: không thuế nhập khẩu (với hàng giá trị dưới 1 triệu, thậm chí còn đang có đề xuất tăng lên 2 triệu), không thuế doanh thu hoặc thu nhập, ít tạo công ăn việc làm cho người Việt (một số hãng vận chuyển nội địa Việt Nam nhưng hầu hết cũng của chủ Trung Quốc)...
Điều này dẫn đến việc họ có lợi thế rất lớn so với hàng nội địa trên chính thị trường Việt Nam. Nếu không có các chính sách phù hợp cân bằng lại, hàng ngoại nhập xuyên biên giới có thể tăng trưởng rất nhanh, khoảng 20-30% mỗi năm, đẩy lùi hàng hóa nội địa và các nhà bán trong nước để thống lĩnh thị trường trong 10-20 năm tới.
Thực tế cho thấy nhiều shop mặt phố gần đây đang dần đóng cửa hàng loạt khiến mặt bằng bán lẻ ế thừa, còn hàng Việt trên các shop online ít dần ít mòn đi.
Nỗi lo ngành sản xuất và bán lẻ hàng tiêu dùng ở Việt Nam bị xâm thực và chiếm hữu bởi các doanh nhân ngoại, giống như thực trạng tại nhiều quốc gia Đông Nam Á khác, là một điều hiện hữu. Theo đà đó, Việt Nam có nguy cơ trở thành "chợ tiêu dùng không biên giới" nếu không được điều chỉnh kịp thời.
Để điều chỉnh, nhằm đảm bảo cạnh tranh công bằng đối với khối bán hàng thương mại điện tử xuyên biên giới, tôi đề xuất một số chính sách sau:
Ngoài 10% thuế VAT, cần áp dụng thêm thuế doanh thu (tối thiểu 10% nữa) trên giá trị các đơn hàng bán lẻ xuyên biên giới thông qua các sàn TMĐT vào Việt Nam
Giảm giá trị đơn hàng xuyên biên giới được miễn thuế nhập khẩu từ một triệu đồng như hiện nay xuống 100 nghìn đồng, thậm chí bãi bỏ hẳn việc miễn thuế tối thiểu này, như nhiều quốc gia phát triển khác đã áp dụng để bảo vệ thị trường trong nước.
Giám sát dòng tiền đang chuyển ra nước ngoài của các sàn TMĐT nhằm giám sát thuế và chống chuyển giá.
Có chính sách kiểm soát giá phí của các sàn TMDT và ưu tiên cho nhà bán Việt Nam (vì đây là dịch vụ thiết yếu của xã hội thời đại 4.0), không để tình trạng tăng phí vô tội vạ chèn ép nhà bán trong nước như hiện nay.
"Mớ rau con cá cũng hóa đơn" xét cho cùng là chuyện sẽ phải làm, và cũng không quá khó để giải quyết. Tôi tin rằng: cộng đồng các nhà kinh doanh nhỏ lẻ của Việt Nam luôn mong muốn tuân thủ pháp luật và sẵn sàng nộp thuế để xây dựng đất nước. Tuy nhiên môi trường kinh doanh cần đảm bảo công bằng để nếu không bảo hộ được doanh nghiệp trong nước thì ít nhất họ cũng không quá thiệt thòi so với các đối thủ nước ngoài.
Nguyễn Hòa Bình